-
Bakı, sən ucalt neft buruqlarını,
Bəzə hər yanı sərvətinlə.
Hər bir bakılının vurur ürəyi
Sənin saf məhəbbətinlə.
Dalğalıdır hər tərəf,
Görünmür neftdən iz.
Biz onu su altından
Taparıq, şübhəsiz.
Xəzər neftçisinin nəğməsidir bu. Əsrlər boyu şəninə çox nəğmələr yazılıb. Gecə-gündüz, min-bir əziyyətlə çıxardığı «qara qızıl» dünyanı bəzəyib.
Bəs bu qızıl onun özünü ağ günə çıxara bilibmi? Aldığı əməkhaqqından savayı qazancı nə olub? Azərbaycan neftindən milyardlar qazanan şirkətlərin sıravi neftçi, cəmiyyət qarşısında hansı öhdəlikləri var və onları necə qarşılayır?
SÜD, KOMBİNEZON, ÇƏKMƏ
«Bizə zərərli iş şəraitinə görə süd verilmir, kombinezon, çəkmə tapılmır» - Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin (ARDNŞ) idarələrindən birində çalışan, adının çəkilməsini istəməyən bir fəhlə belə deyir. Dediyinə görə, Əmək Məcəlləsinin əmək şəraitinin təmini bölümü tam yerinə yetirilmir:
Xüsusi reportajlar - 28.01.2014
Canlı efir
Bu giley-güzarı edən neftçi işdən çıxarılma qorxusundan adının çəkilməsini istəmir. Deyir, işdən qovulmaq nədir, «strateji sirri yaydığına» görə şirkətin qoçuları onu yaxşıca əzişdirə də bilər...
GÜNDƏ 3 DƏFƏ İSTİ YEMƏK
«Dənizdə növbə metodu ilə işləyən işçilər gündə 3 dəfə isti yeməklə təmin olunur. Eyni zamanda dəniz obyektlərində işləyən neftçilərin içməli su təminatının yaxşılaşdırılması üçün «Günəşli» yatağının 13 saylı Dərin Dəniz Özülündə dəniz suyunu içməli və ümumi istifadə suyuna çevirən «Tərs Osmoz Membran Sistemi» quraşdırılıb». - bunu ARDNŞ-in saytında oxuyuruq.
Şirkət işçilərin sosial rifahının qayğısına qaldığını qeyd edir:
«ARDNŞ üzrə 6000-dən çox neftçi ailəsi mənzil növbəsinə dayanıb. Onlardan 400-ə yaxını 20 ildən artıq, 2800-ü isə 10 ildən artıqdır ki, mənzil növbəsi gözləyir. Sosial ədalət prinsipinə riayət edilməsi məqsədilə ARDNŞ üzrə mənzil növbəsinə götürülmüş işçilərin mənzil uçotu və bölgüsü mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılır. Mənzil növbəsində dayanmış işçilərin mənzillə təmin edilmələri məqsədilə Lökbatan qəsəbəsində 10 və 40 mənzilli, Qara Qarayev prospektində isə 85 mənzilli 17-mərtəbəli yeni yaşayış binasının tikintisi başa çatmışdır. Mənzil növbəsində dayanan 6000-dən artıq neftçi ailəsinin qısa müddətdə mənzillə təmin olunması üçün bütün imkanlardan istifadə edilir».
EVİNİZİ ÖZ HESABINIZA SÖKÜN
...Neftli ərazilərin təmizlənməsi proqramı adıyla evindən-eşiyindən didərgin düşənlər barədə illərdir eşidirik. ARDNŞ-in arqumentləri haqlı görünür, neftli ərazidə yaşamaq təhlükəli və sağlamlığa ziyandır. Ancaq evləri uçurulanları narazı salan illər öncə tikintini yerli bələdiyyə, icra hakimiyyətinin razılığı ilə aparmalarıdır.
Ən son iddia Balaxanı sakinlərinə qarşı qaldırılıb. Sakinlərin bir qrupundan məhkəmə tələb edir ki, neftli ərazidə tikdikləri evləri öz hesablarına söksünlər. Hacı Soltan küçəsi, 23 ünvanında yaşayan Mətanət Abdinova deyir ki, Balaxanının bir neçə küçəsində yaşayan onlarla ailəyə məhkəmədən oxşar bildiriş gəlib:
İddiaçı ARDNŞ-in «AzNeft» İstehsalat Birliyidir. Sabunçu rayon Məhkəməsinin ötən ilin oktyabrında çıxardığı qətnamədə deyilir ki, «Azneft» 1963-cü ildə «Balaxanıneft»ə neft-qaz əməliyyatları üçün sənayetəyinatlı torpaq sahələri ayırıb. Cavabdeh (Mətanət Abdinova) isə həmin sahədə özbaşına tikinti aparıb.
YENİ BAŞ OFİSİN TİKİNTİSİ – SOSİAL MƏSULİYYƏT?
«Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin həyata keçirdiyi layihələr zamanı yerli əhalinin hüquqlarının təminatı üçün hansı yumşaldıcı tədbirlər həyata keçirilir?».
AzadlıqRadiosunun bu sualını şirkət «qeyri-müəyyən və konkret olmadığı» üçün cavablandırmayıb.
Yerli icmalarla iş hər bir şirkətin sosial məsuliyyətidir. Belə ki, bütün şirkətlər insan haqlarına hörmət etməyə birbaşa məsuliyyət daşıyırlar. Bundan başqa, Korporativ Sosial Məsuliyyətə (KSM) biznes etikası, işçilərin sosial müdafiəsi (əmək hüquqları, ədalətli maaşları, əməyin təhlükəsizliyi), ətraf mühitə münasibət, təbii sərvətlərdən təhlükəsiz və səmərəli istifadə, hökumətlə və yerli icmalarla iş (sosial və mədəni inkişaf proqramları) daxildir.
Bəs ARDNŞ-də sosial məsuliyyət necə anlaşılır? Şirkətin saytındakı bu bölümdə ilk və tək informasiya şirkətin yeni baş ofisinin tikintisiylə bağlıdır. 2010-cu ildə binanın təməli qoyulub, ilkin olaraq 235.4 milyon ABŞ dolları dəyərləndirilib.
Humanitar proqramları sırasında şirkət Ağdam rayonu ərazisində yerləşən «Dördyol 1, 2» və «Təzəkənd» qəsəbələrində məcburi köçkün ailələrinə bayram günlərində ərzaq yardımı göstərildiyini vurğulayır. Bu qəsəbələrdəki uşaq bağçaları yer örtükləri, xalçalar, televizorlar, qızdırıcı radiatorlar, idman geyimləri və digər ləvazimatlar ilə təchiz olunub. Bundan başqa ARDNŞ 15 minə yaxın məcburi köçkün ailəsinə də qayğı göstərir. Onlardan 3000 nəfərə yaxını şirkətin müəssisələrində müvafiq işlə təmin olunub.
İNSAN HAQLARI BİZNESİN İŞİDİRMİ?
Vaxtilə xarici korporasiyaların Çin hökumətini internet senzurası texnologiyası ilə təmin etməsini beynəlxalq hüquq müdafiə təşkilatları pisləyib. Ancaq Nigeriyada neft sənayesi yüz minlərlə insanın hüququnu pozub, neft şirkətlərindən buna görə hesab soran olmayıb.
«İnsan haqları biznesin işi deyil». Bu, uzun müddət üçüncü dünya ölkələrində işləyən transmilli şirkətlərin rəhbər prinsipi olub. Onlar daha çox mənfəət qazanmaq üçün avtoritar rejimlərlə işləyiblər. Ancaq getdikcə neft şirkətlərinə təzyiq göstərilib ki, bu prinsipdən əl çəksinlər. Beynəlxalq hüquq-müdafiə təşkilatları daha çox neft şirkətlərinin biznes mədəniyyəti və davranışının dəyişməsini istəyib. 1995-ci ildə «Amnesty International» və «Human Rights Watch» nəhəng konqlomeratlara qarşı bir kampaniya başladıblar. Onlar əksər xarici neft şirkətlərinin insan haqları pozuntularına göz yumduğunu bildirirdi. «Human Rights Watch» hazırladığı hesabatda neft şirkətlərinin mənəvi prinsipləri nəzərə almadan işlədiyi ölkələrin qara siyahısına Qafqazı da daxil edib.
2011-ci ildə isə BMT Biznes Fəaliyyəti və İnsan Haqlarına dair Rəhbər Prinsipləri təsdiqləyib. Bu prinsiplərin hədəfi biznes fəaliyyətinin insan haqlarına mənfi təsirini önləməkdir.
TÜRKİYƏDƏ QAZANCIN 20 FAİZİ CƏMİYYƏTƏ QAYTARILIR
«Korporativ sosial məsuliyyət anlayışını respublikaya elə xarici neft şirkətləri gətirib». Vətəndaş Cəmiyyəti Problemlərinin Tədqiqi Mərkəzinin rəhbəri Elməddin Hacılı bu fikirdədir. Yəni, neft şirkətləri ilə müqavilələrdə göstərilir ki, onlar əldə etdikləri gəlirin bir hissəsini yenidən cəmiyyətə qaytarırlar:
«Bildiyim qədərilə ilk illərdə xarici neft şirkətləri korporativ məsuliyyətə əməl edirdilər. Məsələn, BP şirkəti bioloji müxtəlifliklə bağlı 6 müsabiqə həyata keçirib. Sonuncu 2007-ci ildə olub. Digər transmilli korporasiyalar da elə fəaliyyət göstərir. Görünür, 2006-cı ildən sonra, neft axını azalandan bu sahəyə maraq azalıb. Türkiyədə həmin korporasiyalar əldə etdikləri gəlirin 20 faizini yenidən cəmiyyətə qaytarırlar. Məsələn, təhsil layihələri, yaxud PKK terroruyla bağlı layihələrə dəstək göstərirlər. Qısamüddətli deyil, daha çox uzunmüddətli strateji layihələrə diqqət ayırırlar. Ötən il Azərbaycanda «Korporativ Sosial Məsuliyyət Haqqında Xartiya» hazırlandı. Ancaq bu xartiyanın icra mexanizmləri barədə heç bir məlumatımız yoxdur. Şirkətlər təklif edirdi ki, vətəndaş cəmiyyətinə ayrılan layihələrə müəyyən vergi güzəştləri tətbiq olunsun. Bu, xartiyada da əksini tapmışdı».
BP AZERBAIJAN
BP şirkətində 2012-ci ildə İşgüzar Fəaliyyət və İnsan Hüquqları siyasəti hazırlanıb və 2013-cü ilin martından həyata keçirilir. Bu siyasət BP-də işləyən hər bir işçiyə şamil edilir.
«BP Azərbaycan» şirkətinin Əlaqələr üzrə meneceri Tamam Bayatlı deyir ki, bu rəhbər prinsiplərdən əvvəl də şirkət işəgötürmə zamanı insan haqlarına dair beynəlxalq konvensiyalara daim əməl edib. BMT-nin rəhbər prinsipləri, yeni olmasına baxmayaraq, artıq BP-nin bir çox mövcud daxili qaydalarının, xüsusilə də davranış kodeksi, dəyərləri və əməliyyatlarla bağlı bir çox tələblərinin əsasını təşkil edir:
4 MİLYON DOLLARLIQ SOSİAL LAYİHƏLƏR
2013-cü ilin 10 ayı ərzində hansı QHT-lərə hansı layihələr verilib? seçim necə aparılıb, hansı qrantlar təqdim olunub? Şirkət hansı sosial və humanitar layihələr həyata keçirib?
BP bildirir ki, davamlı inkişaf təşəbbüsləri və sosial layihələr çərçivəsində təqribən 15 QHT vasitəsilə hər il milyonlara dollarlıq layihələr həyata keçirir. Yalnız ötən ilin 9 ayı ərzində QHT-lər vasitəsilə təqribən 2 milyon dollarlıq sosial layihələri olub. Tamam Bayatlı şirkətin sosial layihələrinin əhatə dairəsinin, miqyasının daha da artdığını deyir:
STATOIL APSHERON A.S.
«Statoil Azərbaycan» şirkətinin prezidenti Tangi Kosmao AzadlıqRadiosunun sorğusuna cavabında bildirir ki, «Statoil» BP-nin həyata keçirdiyi bütün Korporativ Sosial Cavabdehlik proqramlarını maliyyələşdirir. 2003-cü ildən «Statoil» Azərbaycanda EİTİ-nin (Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsü) prosesinin iştirakçısıdır. QHT-lərlə əməkdaşlıq EİTİ üzrə QHT Koalisiyası ilə əməkdaşlıq yolu ilə həyata keçirilir.
AzadlıqRadiosu bir neçə ay öncə «Exxon Mobil» və «Bos Shelf» şirkətlərinə də sorğu göndərərək ölkə layihələrindən ümumi qazancları, sosial layihələri, QHT-lərlə əməkdaşlıq üzrə məlumat istəyib. «Exxon Mobil» sorğunu cavablandırmayıb.
«BOS SHELF»İN «MƏRHƏMƏT» FONDU
«Bos Shelf» şirkətinin Həmkarlar İttifaqının sədri Allahyar Əyyubov şirkətin özəl qurum olaraq həyata keçirdiyi sosial layihələrdən danışır:
100 MİLYONLUQ EKOLOGİYA 15 MİLYONA NECƏ ENDİ?
İri neft şirkətlərinin sosial layihələri, işçilərin hüquqlarına dair öhdəlikləri, ekologiyaya vurduqları ziyan zaman-zaman bəzi deputatların da toxunduğu məsələ olub. 2007-ci ilin martında Milli Məclis Zığ və Hövsan neft yataqlarına dair sazişi təsdiqləyəndə, bəzi deputatlar bu məsələni qaldırıblar. Həmin saziş ARDNŞ, «Russneft Abşeron Investments Limited» və ARDNŞ-nin Ortaq Neft Şirkəti arasında bağlanıb. Deputat İlyas İsmayılov bildirib ki, həmin mədənlərlə bağlı 2001-ci ildə «Lukoil» şirkəti ilə müqavilə bağlanıb, ancaq «Lukoil» ekoloji problemlərin həllini öz üzərinə götürmədiyinə görə 2005-ci ilin dekabrında bu müqavilə ləğv olunub. Deputat Əli Məsimli də ekologiyadan danışıb:
««Lukoil»la bağlanan sazişdə vəsaitin çox hissəsinin ekologiyaya yönəldilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu o deməkdir ki, sazişin əhatə dairəsində çox ciddi ekoloji problemlər var. Birdən-birə ekologiyaya ayrılan vəsait 100 milyon dollardan haradasa 10-15 milyon dollara enirsə, həmin vəsait hesabına orada olan ekoloji problemləri həll eləmək mümkün olacaqmı, yoxsa burada həmin problemlər qalmaqda davam edəcək?».
EKOLOJİ CƏRİMƏLƏR
Ötən il ətraf mühitə vurduğu ziyana görə hansı neft şirkətləri cərimələnib? AzadlıqRadiosu bu sualı Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə ünvanlayıb. Nazirlik bildirib ki, 2013-cü ildə ARDNŞ-in müəssisələrinə 93 min manatdan çox, «Bue Caspian» şirkətinin nümayəndəliyinə 10 min,
«Petrolium Servis» şirkətinə 4 min, «Sokar AQŞ»yə 2 min manatdan artıq, «AzFEN» birgə müəssisəsinə 2 min 500 yüz manat, «Bosh Shelf» Şirkətinə 3 min manata yaxın maliyyə vəsaiti tətbiq edilib və ödənilib.
«Azəri», «Çıraq», «Şahdəniz» və «Günəşli» yataqlarının birgə işlənməsi və karbohidrogen hasilatının pay bölgüsü haqqında Sazişin operatoru olan «BP Azərbaycan» şirkətindən Nazirliyə daxil olmuş hesabat xarakterli məlumatlar əsasında ətraf mühitə atılan tullantılarla bağlı 627 min manat maliyyə vəsaiti hesablanıb və prosedur qaydalara uyğun olaraq ödənilməsi həyata keçiriləcək».
MƏMUR BİZNESMENLƏR VƏ KSM
Azərbaycanda korporativ sosial məsuliyyətin ilkin dövrü 19-cu əsrin sonlarına – Bakıda neft bumuyla eyni vaxtda təsadüf edir. Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Murtuza Muxtarov, Ağamusa Nağıyev kimi neft maqnatları xeyriyyəçiliyi də unutmayıblar. İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi ötən il apardığı tədqiqatda üzə çıxarıb ki, bu anlayış Azərbaycan üçün yenidir. Mərkəzin əməkdaşı Tural Abbasov deyir ki, ölkədə korporativ sosial məsuliyyətin durumu elə də ürəkaçan deyil:
NEFT QANUNUNUN YOXLUĞU
Azərbaycanda «Neft haqqında» Qanunun olmaması da neft işçilərinin hüquqlarının təminatı baxımından çatışmazlıq kimi vurğulanır. 2009-cu ildə Milli Məclis «Abşeron» Dəniz Blokuna dair sazişi təsdiqləyəndə, Müsavat deputat qrupunun üzvü Pənah Hüseyn Azərbaycan qanunvericiliyinin niyə hasilatın pay bölgüsü sazişlərini tam nizamlamamasını sual edib. Parlamentin sədr müavini Valeh Ələsgərov belə cavab verib ki, kontrakt Milli Məclisdə qəbul olunursa, bu, xüsusi qanun olur:
«Hüquqşünaslar təsdiq edə bilərlər ki, hər bir xüsusi qanunun müddəaları, şərtləri ümumi qanunun müddəaları və şərtlərindən üstündür».
Azərbaycan Xalq Partiyasının üzvü Pənah Hüseynin fikrincə, Konstitusiya və referendum haqqındakı aktlar istisna olmaqla, heç bir qanun hasilatın pay bölgüsü sazişlərinə təsir etmir:
BALAXANI SAKİNİNİN EVSİZLİK QORXUSU
Balaxanıda 19-cu əsrin 70-ci illərində ilk dəfə mexaniki vurma üsullu quyu qazılır. Üç gün ərzində həmin quyu ətrafı neft gölünə döndərir. Beş il ərzində Balaxanıda onlarla belə güclü neft quyusu qazılır, Nobel qardaşları, Rotşild, Rokfeller kimi milyonçular burada mədənlər salıblar. 20-ci əsrin əvvəllərində Balaxanıda onlarca yerli və xarici neft şirkətləri, mədənləri, karxanaları işləyir.
Bu gün isə Balaxanı sakini Mətanət Abdinovanın gecələr yuxusunu ərşə çəkən bir gün evsiz qalmaq qorxusudur. Ona kompensasiya veriləcəyini söyləyiblər. Ancaq:
«Kasıb adamam, birtəhər pul düzəldib o evi tikmişdim. Deyiblər ki, sökəndə sizə kompensasiya verəcəklər. Nə qədər verəcəklər? O pula harda torpaq, ya ev ala biləcəyəm?».
![İqtisadçı-ekspert: «Dövlət Neft Şirkəti qanunla idarə olunmur»- [Video]](https://d2m1e6vk9fzs5g.cloudfront.net/7e8f4b1b-ed0c-4a03-bf74-4b3dcce210b9_tv_w100_r1.jpg)
![İqtisadçı-ekspert: «Dövlət Neft Şirkəti qanunla idarə olunmur»- [Video]](https://d2m1e6vk9fzs5g.cloudfront.net/7e8f4b1b-ed0c-4a03-bf74-4b3dcce210b9_tv_w33_r1.jpg)